Sự hồi sinh của thần học thần hóa trong Giáo Hội Công Giáo có những tác động to lớn, từ đại kết đến AI.
Đó là nhận định của Jonathan Liedl World trên National Catholic Register ngày 16 tháng 7 năm 2025. Ông viết:
Khi Grace Simcox tình cờ biết đến khái niệm thần hóa [deification] vào năm ngoái, nữ sinh viên thần học Công Giáo này nghĩ rằng mình đang đối diện với một điều gì đó mang tính ngoại giáo hơn là Kitô giáo.
Cô sinh viên Đại học Phanxicô này đang tranh luận với bạn trai hiện tại của mình, một tân tòng Chính thống giáo Đông phương, và không chắc liệu việc anh ta liên tục nhấn mạnh vào việc đời sống Kitô giáo hướng đến thần hóa, hay trở nên giống Chúa, có phù hợp với những cam kết Công Giáo của cô hay không — hay liệu nó có phù hợp hay không.
Cô nói: “Lúc đầu, điều đó có vẻ khiêu khích và gần như thần thoại”.
Nhưng sau khi tìm đến Kinh Thánh, các Giáo Phụ, và đặc biệt là nhà thần học Công Giáo thời trung cổ Thánh Tôma Aquinô, Simcox đã khám phá ra rằng việc thần hóa không những phù hợp với đức tin Công Giáo của cô - mà đó còn là một trong những chân lý sâu sắc và thiết yếu nhất của đức tin.
Simcox không phải là người Công Giáo duy nhất khám phá ra điều này. Trong khoảng ba thập niên qua, Giáo Hội Công Giáo đã trải qua một quá trình phục hồi sâu sắc thần học thần hóa, còn được gọi là thần linh hóa. Cách tiếp cận cổ xưa đối với đời sống Kitô giáo nhấn mạnh rằng sự cứu rỗi không chỉ đơn thuần là được giải thoát khỏi tội lỗi, mà còn là sự kết hợp cơ bản hơn với Thiên Chúa và chia sẻ sự sống thần linh của Người.
Mặc dù chưa bao giờ mất đi, thần học thần hóa từ lâu đã bị lu mờ bởi những cách tiếp cận mang tính pháp lý hơn về sự cứu rỗi, vốn nhấn mạnh vào các khái niệm như sự đền tội và sự giải thoát khỏi hình phạt. Được thúc đẩy bởi những nhân vật như Thánh Anselm thành Canterbury vào thế kỷ 12, các tài liệu pháp lý trở nên đặc biệt thống trị ở phương Tây trong thời kỳ Cải cách, khi sự nhấn mạnh của Thệ Phản vào sự công chính hóa đã thúc đẩy Giáo hội sử dụng các khuôn khổ pháp lý tương tự để bảo vệ các tín lý của mình.
Nhưng theosis hay việc biến đổi trở nên giống như Thiên Chúa, bắt đầu quay trở lại dòng chính Công Giáo vào thế kỷ 20, chủ yếu thông qua sự quan tâm mới mẻ của phong trào trở về nguồn (resourcement) đối với thần học Giáo phụ, vốn được đào sâu hơn nhờ cuộc đối thoại đại kết hậu Công đồng Vatican II với các Kitô hữu Chính thống giáo.
Linh mục Dòng Đa Minh Andrew Hofer, một chuyên gia về chủ đề này, giảng dạy tại Học viện Nghiên cứu Đa Minh ở Washington, D.C., cho biết: “Trong thế kỷ 20, nó thường được ca ngợi hoặc bị chê bai như một hiện tượng đặc thù của Kitô giáo Đông phương. Giờ đây, mọi người đang nhận ra rằng đó là một tín lý cơ bản của Kitô giáo.”
Nói cách khác, thần hóa đang có một thời điểm - với những hệ luận lớn lao phía trước.
Các cuốn sách về chủ đề này, cả học thuật lẫn sùng kính, đã tăng vọt kể từ giữa những năm 1990, sau khi Sách Giáo lý của Thánh Gioan Phaolô II đề cao thần hóa một cách nổi bật. Và tại các trường đại học và chủng viện Công Giáo ngày nay, thần hóa đang rất thịnh hành, với một giáo sư nói với tờ Register rằng ông thực sự “có một cơn cuồng nuôi ăn trong tay”.
Paul Gavrilyuk, một nhà thần học Chính thống giáo, giảng dạy chủ yếu cho sinh viên Công Giáo tại Đại học Thánh Tôma và Chủng viện Thánh Phaolô ở Minnesota, cho biết: “Sinh viên thích viết về chủ đề này. Ngôn ngữ pháp lý trở nên thứ yếu; ngôn ngữ trị liệu hoặc chữa lành được đặt lên hàng đầu.”
Một cột mốc quan trọng trong việc đổi mới thần học thần hóa đã diễn ra vào năm ngoái, với việc xuất bản một cuốn cẩm nang của Đại học Oxford. Được đồng biên tập bởi Cha Hofer, Gavrilyuk và nhà thần học Công Giáo nổi tiếng Matthew Levering, cùng với sự đóng góp của các nhà thần học Công Giáo hàng đầu như Tracey Rowland, Cyril O’Regan và Cha Đa Minh Gilles Emery, cuốn sách dày 752 trang này được thiết lập để làm nền tảng cho các nghiên cứu về thần hóa trong tương lai.
Nhưng tác động có thể có của sự hồi sinh thần hóa không chỉ đơn thuần có tính học thuật. Thay vào đó, nó đã đề cập đến mọi khía cạnh của đời sống Kitô hữu - từ cách người Công Giáo cầu nguyện và tham gia phụng vụ cho đến cách Giáo hội đối phó với những mối đe dọa mới nổi đối với nhân phẩm.
Thần hóa và Đại kết
Tuy nhiên, giống như Simcox đã nhận thấy với người bạn trai hiện tại của mình, có lẽ tác động tiềm năng lớn nhất của thần học thần hóa là khả năng đóng vai trò là nền tảng chung có ý nghĩa cho các Kitô hữu Công Giáo và Chính thống giáo trên con đường hướng tới sự hiệp nhất sâu sắc hơn, một ưu tiên của Đức Giáo Hoàng Leo XIV.
Một diễn biến tại Vatican vào tháng trước đã đặt tiềm năng này lên hàng đầu.
Vào ngày 7 tháng 6, Đức Giáo Hoàng Leo đã có buổi tiếp kiến riêng với những người tham dự hội nghị Công Giáo-Chính thống giáo vừa kết thúc, đánh dấu kỷ niệm 1,700 năm Công đồng Nixêa. Hội nghị này do Hiệp hội Thần học Chính thống giáo Quốc tế (IOTA) tổ chức và được Đại học Giáo hoàng Thánh Tôma Aquinô thuộc Dòng Đa Minh đăng cai, dưới sự bảo trợ của Bộ Hiệp nhất Kitô giáo.
Trong buổi tiếp kiến, Gavrilyuk, chủ tịch sáng lập của IOTA, đã nhân cơ hội này trao tặng Đức Thánh Cha một bản sao của Cẩm nang Thần hóa Oxford và chia sẻ với ngài những kế hoạch cho bước tiếp theo của Công Giáo-Chính thống giáo. Sự hợp tác: một tuyên bố chung về việc thần hóa.
Một đoạn video ghi lại khoảnh khắc tại Nhà nguyện Sistine cho thấy Đức Thánh Cha dừng lại và nói chuyện với nhà thần học Chính thống giáo, lắng nghe với sự quan tâm lớn và gật đầu nhiều lần.
Gavrilyuk nhớ lại: "Ngài mỉm cười và có cái nhìn khá tích cực về nỗ lực này".
Gavrilyuk tin rằng tuyên bố chung về việc thần hóa, được tổ chức bởi cả IOTA và Đại học Angelicum, là một mảnh đất màu mỡ để kết nối Đông và Tây, một phần là do nguồn gốc sâu xa của tín lý này trong cả hai truyền thống cũng như chính Sách Khải Huyền.
Những đoạn Kinh Thánh quan trọng bao gồm Thánh vịnh 82, với lời chép rằng: "Các ngươi là thần, con cái Đấng Tối Cao, tất cả các ngươi". Thánh Phêrô viết rằng Thiên Chúa đã kêu gọi tất cả các tín hữu không chỉ "thoát khỏi sự hư nát của thế gian", mà còn "trở nên người thông phần bản tính Thiên Chúa", trong khi Thánh Gioan viết rằng con cái Thiên Chúa "sẽ nên giống Người, vì chúng ta sẽ thấy Người như Người vốn có". (1 Ga 3:2)
Các Giáo Phụ được cả Công Giáo lẫn Chính Thống Giáo tôn kính đã phát triển thần học về sự thần hóa từ những nguồn này. Ví dụ, Thánh Athanasiô đã dạy trong tác phẩm Nhập Thể rằng “Con Thiên Chúa đã làm người để chúng ta có thể trở thành Thiên Chúa” nhờ ân sủng. Dionysius thành Areopagite đã phát triển khái niệm này một cách rõ ràng hơn, viết về sự thần hóa như một quá trình thanh tẩy, soi sáng và kết hợp với Thiên Chúa dựa trên bí tích, dẫn đến “việc đạt đến sự giống Thiên Chúa và kết hợp với Người hết mức có thể”.
Và nhà thần học Công Giáo vĩ đại, Thánh Tôma Aquinô, khi đề cập đến những hiệu quả của Bí tích Thánh Thể, đã viết rằng “vì ý muốn của Con Một Thiên Chúa là loài người được thông phần vào thiên tính của Người, nên Người đã mặc lấy bản tính của chúng ta để bằng cách trở thành người, Người có thể biến loài người thành thần thánh”.
Thánh Tôma Aquinô không bác bỏ ngôn ngữ pháp lý. Thay vào đó, ngài kết hợp các khái niệm như đền tội vào một lý giải rộng hơn, coi việc tham gia vào đời sống thần linh là mục tiêu cuối cùng. Giữa sự trỗi dậy của chủ nghĩa thần hóa trong các cộng đồng Công Giáo, một số học giả đã nhấn mạnh sự cần thiết phải tích hợp chủ nghĩa thần hóa một cách trọn vẹn hơn với các khía cạnh khác của giáo huấn Công Giáo, chẳng hạn như duy trì sự phân biệt giữa Đấng Tạo Hóa và tạo vật, bác bỏ thuyết phiếm thần, và không hạ thấp tầm quan trọng của cái chết chuộc tội của Chúa Kitô trên thập giá.
Tuy nhiên, Cha Hofer nhấn mạnh rằng những lo ngại như vậy không phải là lý do để người Công Giáo tránh sử dụng hoàn toàn các thuật ngữ như "thần thánh" hay ngôn ngữ thần hóa. Xét cho cùng, những thuật ngữ này được tìm thấy trong Kinh Thánh và đã được các tiến sĩ của Giáo hội sử dụng để làm sáng tỏ ý nghĩa của chúng.
Gavrilyuk lưu ý rằng mặc dù chủ nghĩa thần hóa phổ biến ở cả phương Đông và phương Tây, giáo huấn này chưa bao giờ được định nghĩa rõ ràng tại một công đồng chung - một thiếu sót mà ông tin rằng một tuyên bố chung bao gồm các giám mục Công Giáo và Chính thống giáo có thể giúp giải quyết. Về phần mình, ông hình dung văn kiện này sẽ nêu rõ một cốt lõi chung cho cả Kitô hữu Công Giáo và Chính thống giáo, đồng thời vẫn cho phép "những cách khác nhau để giải thích nó về mặt tín lý".
Gavrilyuk cũng hy vọng rằng tuyên bố này có thể đóng vai trò là "khuôn mẫu cho cuộc đối thoại đại kết trong tương lai" và lưu ý rằng một văn kiện về sự kết hợp với Thiên Chúa là phương tiện cho sự hiệp nhất Kitô giáo lớn hơn, mà ông cho rằng "cuối cùng là công trình của Thiên Chúa". Học giả Chính thống giáo này chia sẻ: "Sự kết hợp theo chiều dọc đó cuối cùng tạo ra sự kết hợp theo chiều ngang".
Sự khác biệt về thần hóa
Bên cạnh con đường đại kết hướng tới Công Giáo và Chính thống giáo, Gavrilyuk coi việc giải mã thần học về thần hóa là chìa khóa để giải quyết một số vấn đề liên quan khác — bao gồm sự xuất hiện của điều mà ông mô tả là "những cách thức sai lầm để trở nên thần linh".
Không đề cập đến cách thức theo đuổi khát vọng thần thánh của con người bắt nguồn từ sự Nhập thể của Chúa Kitô, học giả Chính thống giáo cảnh báo rằng một loạt các hoạt động đương thời, từ việc gán cho AI những đặc điểm giống thần linh đến việc cố gắng sử dụng kỹ thuật đông lạnh để bảo tồn mã di truyền của một người vô thời hạn, đang lấp đầy khoảng trống. Gavrilyuk so sánh những thực hành này với những nỗ lực sai lầm nhằm chiếm đoạt thần tính được mô tả trong Sáng Thế Ký, chẳng hạn như việc ăn trái cây hiểu biết hay việc xây dựng Tháp Babel.
Tương tự, học giả Chính thống giáo lưu ý rằng việc thần tượng hóa các chính phủ độc tài ở những nơi như Trung Quốc hay Nga là một biểu hiện khác của xu hướng cố gắng tự tôn vinh bản thân thông qua quyền lực, thay vì thông qua sự chứng minh của Chúa Kitô rằng "bản chất con người có thể đạt được sự giống Chúa chính xác bằng cách vâng theo ý muốn của Chúa".
Ông cảnh báo: "Nếu không có học thuyết thần hóa, nguy cơ của việc thờ ngẫu tượng thực sự rất cao".
Những người khác chỉ ra khả năng của thần học thần hóa trong việc biến đổi trải nghiệm của họ về cầu nguyện, phụng vụ và đời sống Kitô hữu nói chung, định hình lại nó như lời mời gọi kết hiệp với Chúa ngay tại đây và ngay lúc này, thay vì chỉ đơn thuần là một loạt các ô cần đánh dấu để lên thiên đàng.
Đó chắc chắn là trải nghiệm của Carl Olson. Tác giả Công Giáo và cựu tín hữu Thệ Phản nói rằng việc ông khám phá ra khái niệm thần hóa vào những năm 1990 đã giúp ông hiểu được mối liên hệ giữa Nhập Thể, ân sủng và ơn cứu độ theo cách mà ông chưa từng có khi còn là một người theo chủ nghĩa chính thống cực đoan.
Olson, người đồng biên tập tác phẩm năm 2016 có tựa đề Được Gọi Làm Con Thiên Chúa: Thần học Công Giáo về Sự Thần hóa Con người, chia sẻ: “Đối với tôi, đó là nhận ra rằng tôi không chỉ được cứu khỏi tội lỗi, mà còn được tràn đầy sự sống thần linh, Ba Ngôi và được kêu gọi bước vào Mầu nhiệm Ba Ngôi cho đến muôn đời”.
Olson nói rằng thần học thần hóa đã thấm nhuần đức tin bản thân của ông “theo mọi cách có thể”. Ví dụ, ông hiểu rõ hơn ơn gọi làm chồng và làm cha của mình như một sự tham gia vào công trình thần linh của Thiên Chúa “chính vì nó được sinh động bởi sự sống thần linh của Thiên Chúa”, trái ngược với một điều gì đó tách biệt khỏi công trình đó. Hơn nữa, ông có thể trải nghiệm phụng vụ Công Giáo tốt hơn như “một lối vào đời sống của Vương quốc và một sự nếm trước sự hiệp thông trên trời”.
Simcox, sinh viên thần học lần đầu tiên tiếp xúc với vệc thần hóa thông qua người bạn trai Chính Thống giáo Đông phương, cũng chia sẻ một trải nghiệm tương tự, lưu ý rằng giờ đây cô thường xuyên tham dự các bí tích "với một khao khát lớn hơn".
Olson nói: "Công Giáo không phải là về các quy tắc và 'làm điều tốt'. Đó là về việc được tràn đầy sự sống Ba Ngôi và có sự hiệp thông thực sự và vĩnh cửu với Thiên Chúa, Đấng Tạo Hóa muôn loài, Đấng Ban Sự Sống và Đấng Yêu Thương các Linh Hồn."