Đức Phanxicô đã mở rộng và chuyển đổi tầm ảnh hưởng hoàn cầu của Vatican như thế nào

Victor Gaetan (*), trên tập san Foreign Affairs, ngày 25 tháng 4 năm 2025, nhận định rằng: Sau khi Đức Giáo Hoàng Phanxicô qua đời vào ngày 21 tháng 4, phần lớn sự chú ý của thế giới tập trung vào tính cách của ngài: sự khiêm nhường, khiếu hài hước, phong cách quản lý thực tế của ngài. Tất cả những điều đó đều đi xuống mồ. Trong khi đó, những đóng góp của vị giáo hoàng người Argentina cho nền ngoại giao của Vatican sẽ là di sản lâu dài. Đức Phanxicô đã vạch ra một lộ trình ngoại giao độc lập với các thủ đô phương Tây, nâng cao vị thế của các nhà lãnh đạo Công Giáo ở những quốc gia chưa bao giờ là một phần của chính quyền giáo hội và mài giũa một phương pháp ngoại giao vừa thực dụng vừa đầy tham vọng.

Thông qua những nỗ lực đó, Đức Phanxicô đã hàn gắn lại các mối quan hệ đã xấu đi dưới thời những người tiền nhiệm của mình và để lại một mạng lưới ngoại giao được củng cố với quyền tiếp cận trên toàn thế giới. Người kế nhiệm của ngài hiện phải tận dụng thiện chí to lớn tích lũy được dưới thời Đức Phanxicô để thúc đẩy các ưu tiên của giáo hội về lòng trắc ẩn, công lý và hòa bình. Các công cụ để tiến hành ngoại giao giáo hoàng có ý nghĩa và sâu rộng đã sẵn sàng. Câu hỏi đặt ra là liệu vị giáo hoàng tiếp theo có đủ khả năng để tận dụng tối đa một bàn tay mạnh mẽ hay không.

NHÌN RA NGOÀI

Chuyến đi dài nhất của Đức Phanxicô với tư cách là giáo hoàng, chuyến đi kéo dài 12 ngày qua Indonesia, Papua New Guinea, Timor-Leste và Singapore vào tháng 9 năm ngoái, minh họa cho nhiều ưu tiên ngoại giao của ngài. Một trong số đó là cải thiện quan hệ giữa Giáo Hội Công Giáo và thế giới Hồi giáo, đặc biệt là với những người theo đạo Hồi Sunni. Những mối quan hệ đó đã ở mức thấp dưới thời người tiền nhiệm của Phanxicô, Giáo hoàng Benedict XVI. Năm 2006, Benedict đã có bài phát biểu mà nhiều người Hồi giáo cho là xúc phạm đến Nhà tiên tri Muhammad. Và năm 2011, một trong những nhà chức trách Sunni cao nhất thế giới, Đại giáo chủ của al-Azhar Ahmed al-Tayeb, đã cắt đứt quan hệ với Vatican vì những bình luận của Benedict sau một cuộc tấn công khủng bố ở Ai Cập. Phanxicô đã có thể hàn gắn mối quan hệ với Tayeb và cuối cùng đã xây dựng được một tình bạn hữu ích. Hai nhà lãnh đạo đã cùng nhau xuất hiện vào năm 2019 tại Abu Dhabi để ký một thỏa thuận chung mang tính bước ngoặt phản đối chủ nghĩa cực đoan tôn giáo trong chuyến đi vốn đã mang tính lịch sử—đây là lần đầu tiên một giáo hoàng đến thăm Bán đảo Ả Rập.

Chuyến thăm của Phanxicô tới Indonesia, quốc gia Hồi giáo đông dân nhất, đã tái khẳng định cam kết của ông đối với sự hợp tác liên tôn. Ông đã tham dự một cuộc họp với các nhà lãnh đạo tôn giáo khác tại Giáo hội Hồi giáo Istiqlal ở Jakarta, giáo hội Hồi giáo lớn nhất Đông Nam Á, và bày tỏ sự ngưỡng mộ của mình đối với cách tiếp cận lành mạnh của Indonesia đối với sự chung sống tôn giáo. Tượng trưng cho những kết nối đó, Giáo hội Hồi giáo Istiqlal được kết nối bằng một đường hầm ngầm với một Giáo Hội Công Giáo ở phía bên kia đường.

Đức Phanxicô cũng thúc giục Giáo Hội Công Giáo ít mang tính thể chế hơn, hoặc hướng nội hơn, và truyền giáo nhiều hơn, hướng sự chú ý của mình đến các vùng ngoại vi của xã hội hoàn cầu. Ngài đã bổ nhiệm Hồng Y đoàn, nơi sẽ chọn người kế nhiệm ngài, với những người đàn ông đến từ các quốc gia trước đây có ít hoặc không có đại diện trong ban lãnh đạo của giáo hội. Trong số những người được ngài bổ nhiệm có các Hồng Y ở 25 quốc gia chưa từng có đại diện nào trước đây, bao gồm Papua New Guinea, Singapore và Timor-Leste. Tất cả các giáo hoàng đều sử dụng Hồng Y làm sứ giả, nhưng không có vị giáo hoàng nào bổ nhiệm họ ở nhiều nơi như vậy.

Mạng lưới các nhà lãnh đạo mới này phục vụ cho mục tiêu của Đức Phanxicô là khiến giáo hội ít mang tính Âu châu hơn và tập trung hơn vào các quốc gia mà Công Giáo đang lan rộng. Ngài đã viếng thăm 13 quốc gia ở Châu Á và chín quốc gia ở Châu Phi trong thời gian làm giáo hoàng, một sự gia tăng đáng kể so với ba chuyến viếng thăm Châu Phi và không có chuyến viếng thăm nào đến Châu Á của Đức Benedict. Timor-Leste, quốc gia có tỷ lệ người Công Giáo cao nhất thế giới, là một ví dụ điển hình về ảnh hưởng ngày càng tăng của giáo hội. Khi Indonesia xâm lược Đông Timor (tên gọi trước khi giành được độc lập) vào năm 1975, khoảng 20 phần trăm cư dân là người Công Giáo. Mười năm sau, con số đó là 95 phần trăm. Trong thời gian quân đội Indonesia chiếm đóng, kéo dài đến năm 1999, giáo hội đã bảo vệ những người bị đàn áp và công khai hồ sơ về các hành động tàn bạo, bao gồm các vụ thảm sát, mất tích cưỡng bức, hành quyết ngoài vòng pháp luật, nạn đói và hiếp dâm. Khi Đức Phanxicô đến thăm, gần một nửa dân số 1.3 triệu người của đất nước đã tham dự thánh lễ mà ngài cử hành, bất chấp thời tiết cực kỳ nóng bức. Phát biểu tại nơi quân đội Indonesia chôn cất những chiến binh giành tự do của Timor, Đức Phanxicô một lần nữa cảnh báo sự xâm nhập của các giá trị tự do phương Tây khuyến khích chủ nghĩa duy vật và ích kỷ.

TẦM NHÌN ĐA CỰC

Đức Phanxicô thường trình bày quan điểm của mình về thế giới hoàn cầu hóa không phải như một hình cầu mà là một khối đa diện, một phép ẩn dụ mà ngài cho là "thể hiện cách tạo ra sự thống nhất trong khi vẫn bảo tồn bản sắc của các dân tộc, con người, của các nền văn hóa". Ví dụ, ngài đánh giá cao quyết tâm của Singapore trong việc đứng ngoài cuộc cạnh tranh địa chính trị và chấp nhận đa cực. Và trong thời kỳ Đức Phanxicô làm giáo hoàng, chính Vatican đã nỗ lực hết sức để vượt qua các chia rẽ địa chính trị, dành sự quan tâm ngoại giao đặc biệt cho Trung Quốc. Trước Đức Phanxicô, sự ngờ vực lẫn nhau đã lấn át các nỗ lực giải quyết rạn nứt lâu đời giữa Bắc Kinh và Rome. Nhưng khi Trung Quốc bầu ra nhà lãnh đạo mới vào ngày đầu tiên Đức Phanxicô nhậm chức, vị giáo hoàng đã viết một lá thư chúc mừng cá nhân tới Tập Cận Bình. Tập đã trả lời một cách nồng nhiệt, khiến một số nhân viên Vatican ngạc nhiên.

Đức Phanxicô đã yêu mến Trung Quốc suốt đời. Ngài đã chọn Pietro Parolin làm ngoại trưởng, vị Hồng Y đã lãnh đạo các cuộc đàm phán của Vatican với Bắc Kinh từ năm 2005 đến năm 2009 (và hiện là một trong những ứng viên hàng đầu kế nhiệm Đức Phanxicô). Một năm sau khi nhậm chức, Đức Phanxicô nói với tờ báo Ý Corriere della Sera rằng Vatican "gần gũi với Trung Quốc" và các nhà ngoại giao duy trì mối quan hệ ở cả hai bên. Những mối quan hệ đó rất quan trọng để giải quyết một bất đồng quan trọng về việc bổ nhiệm các giám mục: trong nhiều thập niên, Bắc Kinh đã khăng khăng tự mình lựa chọn các giám mục Trung Quốc, bác bỏ học thuyết tôn giáo Công Giáo trao quyền này cho giáo hoàng. Sau bốn năm đàm phán thầm lặng, vào năm 2018, Vatican và chính phủ Trung Quốc đã đạt được một thỏa thuận tạm thời để cùng bổ nhiệm các giám mục. Thỏa thuận đó đã được gia hạn ba lần và 11 giám mục mới đã được chấp thuận theo các điều khoản của thỏa thuận.

Hai vị giáo hoàng trước Đức Phanxicô đã cố gắng và không tìm được cách thức hoạt động với Bắc Kinh. Đức Phanxicô đặc biệt kiên trì, chỉ thị cho các nhà ngoại giao của mình tiếp tục nói chuyện với các đối tác Trung Quốc ngay cả khi họ gặp phải trở ngại. Trong các cuộc đàm phán trước đó, các quyết định đơn phương ở Bắc Kinh đã khiến các cuộc thảo luận bị phá vỡ. Nhưng dưới thời Đức Phanxicô, Vatican không hề nao núng và cuối cùng đã có một bước đột phá.

Đức Phanxicô đã đưa ngoại giao Công Giáo trở nên quan trọng trở lại.

Sự xích lại gần nhau giữa Vatican và Trung Quốc đã được thể hiện tại một hội nghị ở Rome vào năm ngoái, đánh dấu một thế kỷ kể từ khi một phái viên của giáo hoàng, Hồng Y Celso Costantini, triệu tập một công đồng chính thức của các nhà lãnh đạo giáo hội trên đất liền Trung Quốc dẫn đến việc bổ nhiệm sáu giám mục người Trung Quốc bản địa. Các nhà truyền giáo nước ngoài đã lãnh đạo Giáo Hội Công Giáo tại Trung Quốc trước khi công đồng năm 1924 bác bỏ thông lệ đó. Trong số những người tham gia hội nghị Rome năm ngoái có giám mục Thượng Hải, Joseph Shen Bin, người đã có bài phát biểu bằng tiếng Quan Thoại giải thích rằng Bắc Kinh không muốn thay đổi đức tin Công Giáo nhưng mong muốn người Công Giáo Trung Quốc bảo vệ văn hóa và các giá trị bản địa. Đáng chú ý, Shen Bin đã được chính phủ Trung Quốc chuyển đến Thượng Hải từ một giáo phận khác mà không có sự đồng ý của Vatican. Động thái này có thể giáng một đòn chí mạng vào thỏa thuận năm 2018, nhưng thay vào đó, Đức Phanxicô đã quyết định chấp nhận nó và thậm chí chào đón Shen Bin đến các cuộc thảo luận chính sách cấp cao tại Rome.

Ngoại giao của Đức Phanxicô ở Trung Quốc đã phải đối đầu với nhiều lời chỉ trích, đặc biệt là từ chính quyền Trump đầu tiên. Ngoại trưởng Hoa Kỳ Mike Pompeo thậm chí đã viết một tiểu luận vào năm 2020 chỉ trích Vatican vì thỏa thuận với Bắc Kinh. (Để đáp lại, Vatican đã từ chối yêu cầu gặp Đức Giáo Hoàng của Pompeo vài tuần sau đó.) Nhưng việc bị coi là phản đối Washington đã thúc đẩy danh tiếng của Vatican về sự độc lập về địa chính trị - một bản sắc mà Đức Phanxicô đã vun đắp. Ví dụ, sau khi trở về từ chuyến đi đến Châu Á vào tháng 9 năm ngoái, ngài đã nói với khán giả hàng tuần của mình với hàng nghìn tín hữu tại Rome rằng, "Chúng ta vẫn còn quá Âu hóa, hay như họ nói, 'Phương Tây'. Nhưng trên thực tế, Giáo hội lớn hơn nhiều, lớn hơn nhiều so với Rome và Châu Âu, lớn hơn nhiều!"

Ngoài cách tiếp cận của mình đối với Trung Quốc, Đức Phanxicô đã tách khỏi các cường quốc phương Tây trong phản ứng của mình đối với cuộc chiến ở Ukraine. Ngài phản đối các lệnh trừng phạt đối với Nga, sau lập trường lâu đời của giáo hội rằng các lệnh trừng phạt không nên được sử dụng như một vũ khí ngoại giao vì chúng gây hại cho phúc lợi của người dân thường. Đức Phanxicô cũng ưu tiên mối quan hệ với Giáo hội Chính thống giáo Nga. Các giáo hoàng kể từ Đức Gioan XXIII, người phục vụ từ năm 1958 đến năm 1963, đã theo đuổi sự hòa giải Công Giáo-Chính thống giáo, và việc củng cố mối quan hệ của Vatican với tòa thượng phụ Moscow là một trong những thành tựu ngoại giao vĩ đại nhất của Đức Benedict XVI. Đức Phanxicô đã phát triển tình bạn thân thiết với nhà lãnh đạo của Giáo hội Chính thống giáo Đông phương, Thượng phụ Đại kết Bartholomew của Constantinople, và mở rộng phạm vi tiếp cận của Đức Benedict với Giáo hội Chính thống giáo Nga. Tại một sân bay ở Havana, Cuba, vào năm 2016, ngài đã trở thành giáo hoàng đầu tiên gặp trực tiếp một thượng phụ Nga. Tuy nhiên, chữ ký của ngài trên một thỏa thuận chung với Thượng phụ Kirill đã khiến một số người Công Giáo Ukraine lo lắng.

Khi xung đột leo thang ở Ukraine, Đức Phanxicô đã từ chối coi thường nước Nga. Thay vào đó, ngài nói về thảm kịch "anh em giết nhau" giữa những người anh em Ki-tô giáo. Ngài thường cáo buộc những kẻ buôn vũ khí kích động chiến tranh. Ngài thậm chí còn dám ám chỉ rằng sự bành trướng của NATO - mà ngài mô tả là "NATO sủa vào cửa Nga" - đã góp phần vào quyết định xâm lược của Nga. Chắc chắn, ngài đã lên án chiến tranh và cầu nguyện công khai cho "những người dân Ukraine đã hy sinh", ngay cả khi đang nằm trên giường bệnh, nhưng ngài không bao giờ đưa ra lời buộc tội cá nhân đối với Tổng thống Nga Vladimir Putin.

NHÀ NGOẠI GIAO TIẾP THEO

Mặc dù một số quan điểm của ngài có thể gây tranh cãi, Đức Phanxicô đã khiến ngoại giao Công Giáo trở nên phù hợp trở lại. Ngài trao quyền cho bộ máy ngoại giao của Vatican, bổ sung một bộ phận mới vào Phủ Quốc vụ khanh để hỗ trợ nhân viên ngoại giao. Ngài đã tăng cường các nỗ lực hòa bình bằng cách bổ nhiệm các Hồng Y ở các khu vực xung đột, bao gồm Syria và Jerusalem, khu vực sau bao gồm Síp, Jordan, Israel và các vùng lãnh thổ của Palestine và do Hồng Y Pierbattista Pizzaballa lãnh đạo, hiện là ứng viên trở thành người kế nhiệm Đức Phanxicô. Đức Phanxicô cũng củng cố các cộng đồng Công Giáo nhỏ bằng cách bổ nhiệm các Hồng Y lần đầu tiên tại Bangladesh, Iran và Pakistan, nơi chủ yếu là người Hồi giáo và Mông Cổ, Myanmar và Singapore, nơi chủ yếu là người Phật giáo. Để lãnh đạo bộ phận tập trung vào đối thoại liên tôn, Đức Phanxicô đã bổ nhiệm một nhà ngoại giao Ấn Độ, Hồng Y George Koovakad.

Các giá trị và chiến lược mà Đức Phanxicô mang đến cho sự tham gia quốc tế bắt nguồn từ Tin mừng; chúng không chỉ dành riêng cho ngài. Hơn nữa, phong cách ngoại giao của ngài được truyền đạt cho đoàn giáo sĩ-nhà ngoại giao của Vatican tại trường ngoại giao lâu đời nhất thế giới, Học viện Giáo hội Giáo hoàng. ĐHY Parolin, quốc vụ khanh và là kiến trúc sư chính sách đối ngoại của Đức Phanxicô, đã theo học tại trường này. Nếu được bầu làm người kế nhiệm Đức Phanxicô, ngài sẽ tiếp tục công việc mà ngài đã bắt đầu dưới thời Đức Phanxicô 12 năm trước. Nhưng Đức Phanxicô cũng đã nâng đỡ nhiều nhà lãnh đạo tài năng khác có năng khiếu ngoại giao tiềm năng. Nếu người kế nhiệm ngài được chọn từ Nam bán cầu, các chiến dịch truyền giáo của ngài có thể tiếp tục. 135 Hồng Y sẽ bầu ra giáo hoàng tiếp theo có thể sẽ chọn con đường này. Nếu xét đến việc 108 trong số đó được Đức Phanxicô bổ nhiệm, thường được gọi là giáo hoàng của sự bất ngờ, thì rất có thể mật nghị này cũng sẽ khiến thế giới ngạc nhiên.
_____________________________________________________________________________
(*) VICTOR GAETAN là Phóng viên quốc tế cấp cao của National Catholic Register và là tác giả của God’s Diplomats: Pope Francis, Vatican Diplomacy, and America’s Armageddon. Ông cộng tác với Agenzia Fides, hãng thông tấn Vatican và Religion News Service